- بینراو: 2039
Self-Determination
حق تقرير المصير
ژ نڤێسینا : وارهێل محی الدین دوسكى
ئه‌ڤه زاراڤه‌كێ گشتگره د یاسایێن جیهانى دا هاتیه . رامانا وێ دانا مافێ چاره‌خونڤیسیێ بو گه‌ل و خوجهێن نافخویى یێن هه‌ر وه‌لاته‌كى ، شیانێن بریاردانێ یێن هه‌ین ل سه‌ر هه‌ر جوره‌كێ ده‌ستهه‌لاتێ ئه‌وێ وان بڤێت ، و دشێن جێ به‌جێ بكه‌ن وه‌كى وان بڤێت ب شێوه‌كێ ئازاد و بێ ده‌ستكاریكرنا ده‌ره‌كى .
ئه‌ڤا ل سه‌رى وه‌كى تێگه‌هه‌ك ل سه‌ر (مافێ جاره‌خونڤیس ) كو د نافه‌روكا یاسایێن جیهانیدا ئاماژه پێ هاتیه كرن .
یاگرنگه ئاماژه ب دوو بوچونێن پێشره‌و بكه‌ین د په‌یره‌وكرنا مافێ چاره‌خونڤیسیێ دا ئه‌وژى بوچونا ( وودرو ویلسون ) سه‌روكێ به‌رێ یێ ئه‌مریكا كو ل سالا 1918 د ناڤا 14 مه‌بده‌ئێن خوه‌دا د خالا 10 ێ دا ئاماژه كریه مافێ چاره خو نڤیسیێ ده‌مێ دبێژیت ( پێشكێشكرنا مافێ چاره‌خونڤیسیێ بو گه‌لێن بن ده‌ستێن ئمبراتوریه‌تا نه‌مساوى –هنگارى ) .و هه‌ر وه‌سا مافێ چاره‌خونڤیسینێ د مه‌بده‌ئێ په‌یمانامما (فرسایى) دا پشتى شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ بو ئه‌گه‌رێ دروستبونا چه‌دین ده‌وله‌تێن نه‌ته‌وه‌یى یێن نویى ل ئه‌وروپا وه‌ك پێگهوره‌ك ل شینا ئمبراتوریه‌تا نه‌مساوى – هنگارى و ئمبراتوریه‌تا ئه‌لمانى . و پشتى ڤى مه‌بده‌ئى ئێدى سه‌رده‌مێ ئستیعماریه‌تا ئه‌وروپى ب سه‌رجو ، و بو ئه‌گه‌رێ په‌راوێستخستا ئستعماریا ئه‌وره‌پى ب سه‌ر ئه‌فریقیا و ئاسیا دا ، و ئێدى هزر ل هندێ هاته كرن كو هه‌ر گه‌له‌كى مافێ خو برێڤه‌برنێ یێ هه‌ى ل دویف وان پره‌نسیپێن نه‌ته‌وه‌یى بون ل سه‌ر دهێته بنیات نان .
پێدانا مافێ جاره‌خونڤیسینێ ل ده‌ستپێكێ بو وان خوجهایه ئه‌وێن زمانه‌كێ ئێكگرتى ل ناف به‌را واندا هه‌بیت ، و خودان روشه‌نبیریه‌ت و كه‌لتور و فلوكلورێ نه‌ته‌وه‌یێ خوه بن ، و بژین د پارچه‌كا سنورداركریا ئه‌ردیدا ، و یا ژ هه‌میێ گرنكتر خه‌لك داخوازا مافێ جاره‌خونفیسێ بكه‌ن و حه‌زا وان ده‌وله‌تا نه‌ته‌وه‌یى بیت . ئها ل وى ده‌مى چ رێگر نابن ژ لایێ یاسایى ڤه دشێن مافێ چاره‌خونڤیسیێ ب راگه‌هینن . چونكى ل ده‌ستپێكا گه‌نگه‌شه كرنێ ل سه‌ر بابه‌تێ (مـاڤێ چـاره‌خـونڤیس )یێ، فه‌تگه‌ریته‌ڤه بو موئته‌مه‌رێ (سانفرانسیسكو) كو د خالا (2) ماددێ ژ ماددێ (1) هاتیه - ئارمانج و مه‌بده‌ئێن نه‌ته‌وێن ئێكگرتى هاتنه نڤیسان ، ل سه‌ر په‌یوه‌ندێن به‌رده‌وام دناڤ به‌را نه‌ته‌وادا ل سه‌ر بنیاتێ رێزگرتنێ ل مه‌بده‌ئێ یه‌كسانبونێ دنافه‌را گه‌لێن جیهانێ دا ب بێ جێوازى . و بو هه‌ر گه‌له‌كى هه‌یه مافێ جاره‌خونڤیسیێ په‌یره‌و بكه‌ت . و هه‌ر وه‌سا زێده‌كرنا مادێ (55) ژ به‌شێ (7)ێ كو یێ گرێدایا ب هاریكارى كرنا وه‌لاتێن جیهانێ بو ئێك و دوو ژ لایێ ئابورى و چڤاكى ڤه كو د به‌شه‌كێ ڤى ماده‌یدا هایته : ل سه‌ر بنیاتێ رێزگرتنێ ل مه‌بده‌ئێ په‌یره‌وكرنا یه‌كسانبونێ دناف به‌را گه‌لێن جیهانێدا ، بو هه‌ر گه‌له‌كى هه‌یه مافێ چاره‌خونڤیسیێ په‌یره‌و بكه‌ت .
كوردستانێ د چوارچوڤێ یاسایا مافێ چاره‌خونڤیسیێ دا :
به‌ریكا بچینه دناڤ نافه‌روكا بابه‌تیدا دڤێـت به‌رسفا هنده‌ك پرسیارا بده‌ین :
* كوردستان ژ لایێ زاراڤى ڤه ناڤه‌كێ نییه ؟یان ژى د به‌لگه‌یێن دیروكا دێریندا هه‌یه ؟
كردستان وه‌ك زارافه‌كێ جوگرافى د سه‌ده‌یا دوازدێ دا هاتیه د په‌یاما سه‌لجوقیدا ل سه‌ر ده‌مێ سولتانێ سه‌لجوقی كو دگوتنێ هه‌رێما چیایى كو ل بن ده‌ستهه‌لاتا (شاهـ سلیمان )ى ڤه بو ب ناڤێ كوردستان .
*كورد نه‌ته‌وه‌یه ؟ یان نه ؟
به‌لێ كورد دسه‌رجه‌م به‌لگه‌یێن دیروكیدا هاتینه سه‌لماندن كو نه‌ته‌وه‌نه ژ گه‌لێن ئارینه كو ئه‌وژى هند و ئه‌وروپینه ژ گه‌لێن دێرینن و كه‌لتور زمان و ئاخا خو هه‌یه .
*كوردا سنورێن خوه هه‌نه ؟
به‌لێ سنورێن كوردستانێ د هێنه ته‌خمینكرن كو نێزیكى500،000 كم چوارگوشه‌یه دنافبه‌را وه‌لاتێن توركیا و ئیران و عیراق و سوریا ئازه‌ربێجان دا هاتیه دابه‌شكرن .
*كوردا زمانێ خوه هه‌یه ؟
به‌لێ زمانێ كوردى زمانێ كوردایه كو ل رووژئافایێ ئاسیا د ئاكنجینه و نێزیكى 45 ملیون كه‌سانه ب زمانێ كوردى د ئاخفن و ب رێنوسا لاتینى و عربی ئه‌ڤ زمانه دهێته نڤێسین ل گوره‌ى ئه‌و وه‌لاتێن ب سه‌رفه . زمانه‌كه ژ خێزانا زمانێن هند و ئه‌وروپى .
*ئه‌رێ كوردا مافێ چاره‌خونڤیسیێ وه‌رگرتیه ؟
نه‌خێر !!!
ئه‌گه‌ر مافێ چاره‌خونڤێسیێ وه‌ك ماف بو هنده‌ك گه‌لێن جیهانێ هاتبته دان . دڤێت وه‌ك ئه‌ركه‌ك ل سه‌ر ملێن نه‌ته‌وێن ئێكگرتى ئه‌ف مافه بو گه‌لێ كورد هاتبا دان ، ژبه‌ر وێ چه‌ندێ كو گه‌لێ كورد مێژویه‌كا خویناوى ل سه‌ر ڤى مافى توماركریه كو چه‌ندین شوره‌ش و سه‌رهلدان كرینه ژ پێخه‌مه‌ت ئازادیا گه‌لێ كورد و پێكئینانا قه‌واره‌یه‌كا سه‌ربخو ، به‌لێ مخابن هه‌تا نوكه هیچ جاره‌كێ وه‌لاتێن جیهانى یێن زولهێز بیر ل وێ چه‌ندێ نه‌كریه كو كورد ل بن هێزا ئاسن و ئاگریدا دژین ل ده‌مه‌كیدا كو مافێ مروڤى به‌ره‌ڤانیێ ژماف و ده‌ستكه‌ڤتێن نه‌ته‌وا دكه‌ت و نه‌ته‌وێن بن ده‌ست ئازاد دكه‌ت . خوه ل كێشێن زولم لێكریا دكه‌ته خودان . ئه‌رێ كێ هندى گه‌لێ كورد چه‌وساندن دیتیه ؟ئه‌رێ كێ هندى گه‌لێ كورد خه‌ون ب ئازادیێ ڤه دیتیه ؟ ئه‌رێ شوره‌شێن كوردى ئێك ل دویڤ ئێك بو چ بوینه ؟ئه‌رێ هه‌رێمه‌كا سه‌ربخو د چوارچوڤێ عیراقه‌كا ئێكگرتیدا ب رامانا چ دهێت ؟ ئه‌رێ ئه‌زمونا 24سالێن حكمرانیا هه‌رێما كوردستانێ و پێشكه‌ڤتنا هه‌رێمێ ژ لایێ ئابورى و زانستى گه‌شه‌پێدانا چڤاكى پێگه‌هێ نیڤ ده‌وله‌تى ئه‌ڤه هه‌مى نه به‌لگه‌نه ژبو هه‌بونا كیانه‌كێ سه‌ربه‌خو . ئه‌رێ مه دگه‌ل عیراقێ حه‌تا نوكه چ قازانج كریه ژبلى ب هه‌ده‌ردانا مافێن گه‌لێ كورد و ئابورێ ڤى ملله‌تى . ئه‌رێ ئه‌و وه‌لاتێن دژى مافێ چاره‌خونڤیسیێ نه بو گه‌لێ كورد بلا بهێن خو د ته‌رازیا ئه‌رك و مافێن نه‌ته‌وه‌یى بونێدا بكێشن كاد ێ هێنه هه‌مبه‌رى گه‌لێ كورد . ئه‌و گه‌لێ كورد ب چ دا ژخوه كێمتر دبینن یانژى چاڤ شوریا خێرو بێرێن ڤى وه‌لاتى دكه‌ن . به‌لێ سه‌ربورا دیروكیا گه‌لێ كورد بلا بوان رونترین ئاماژه بیت كو ئه‌ڤ گه‌له ته‌سلیم نابیت و ئیرادا ڤى گه‌لى ژهه‌ر هێزه‌كا جیهانێ بهێزتره و به‌لگێن مێژویى ڤێ چه‌ندێ د سه‌لمینن .
به‌لێ ئه‌وا مافێ چاره‌خونڤێسیێ مسوگه‌ر دكه‌ت بو گه‌لێ كور ئێك رێزیا هێزێن كوردستانیه دڤێت هه‌ر هێزه‌ك خوه ژ ده‌ستورێ هه‌رێما كوردستانێ لانه‌ده‌ت ل بن ووتاره‌كا ئێكگرتى ڤه و لبن ئالایێ كوردستانێڤه هه‌لسوكه‌وتا دگه‌ل هێزێن ده‌روبه‌ر بكه‌ن ، و ئه‌ڤروكه پتى ڤان كاودانێن ده‌ستهه‌لاتا به‌غدایێ توش بویى ژبه‌ر سیاسه‌تێن خوه یێن خه‌له‌ت ، ژهه‌ر ده‌مه‌كێ دى د رابردویدا ده‌رفه‌تا مافێ چاره‌خونڤیسێ بو ملله‌تێ كورد مسوگه‌ردكه‌ت . به‌لێ جهێ داخێ یه ئه‌فروكه ناف مالیا كوردى هنده‌ك ده‌رزێن دێرین هێشتا ئافێ فه‌دخون و كارتێن هه‌ره‌شه‌پێكرنا هێزێن ده‌وروبه‌رن دژى سه‌ربه‌خویا كوردستانێ ب تایبه‌ت ژ لایێ سه‌فه‌ویێن ئیرانێ ڤه كو رێكگرتنه‌كا بهێز هه‌یه دژى ده‌وله‌تبونا كوردى و ل ڤان داویادا هه‌ره‌شه كریه كو په‌یوه‌ندیێن خوه دێ دگه‌ل ئێكه‌تى نشتیمانى كوردستان و بزوتنه‌وا گوران قوت كه‌ت ئه‌گه‌ر كیانه‌كێ كوردى دروسببیت . ب راستى ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ كارتا وا نه هێته سوتن ژلایێ وان هه‌ردو لایه‌ناڤه بێ گومان كورد دێ باجا وێ چه‌ندێ ده‌ن و ئه‌و لایه‌ن وه‌كى گه‌له‌ك غیانه‌تكارا دێ ناڤێ خوه د به‌رپه‌رێن مێژویا كوردیدا توماركه‌ن . و هه‌ر وه‌سا ژ لایێ هێزێ ڤه یوپاس بو خودێ كو سه‌روكێ هه‌رێمێ بو كوردا ئافراندى ئه‌فروكه شیایه هێزه‌كا بهێز كو بهێزتر ژ هێزا ده‌وله‌تا مه‌ركه‌زیا عیراقێ كو وه‌لاتێن جیهانێ شاهدێن ڤێ چه‌ندێ نه بو هه‌رێما كوردستانێ ئاماده‌بكه‌ت ل ژێر ناڤێ پێشمه‌رگه‌هـــ و ئه‌ڤروكه وه‌كى پیلایى سنورێن كوردستانێ د پارێزن واته ژلایێ سه‌ربازیڤه‌ژى كوردستان دشێت خوه ب پارێزیت و پارێزگاریا خوجهێن خوه بكه‌ت . و هه‌ر وه‌سا ژلایێ ئابوریڤه ، ئه‌ڤروكه كوردستان شیایه هژماره‌كا زوور و زێده‌تر ژ قه‌بارێ خو په‌نابه‌رێن عیراقێ و وسوریێ وه‌ربگریت و سنورێ خودا نیشته‌جێ بكه‌ت .
ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ هه‌رێما كوردستانێ یا به‌رهه‌ڤه بو په‌یره‌وكرنا ماڤێ چاره خونڤێسیێ ، چونكه هه‌مه پره‌نسیپێن ده‌وله‌تبونێ تێدا د به‌رهه‌ڤن چ د ئابور بن یان مروڤى بن یان چڤاكى یان زانستى بن یان له‌شكه‌رى بن یان پاراستنا مافێن مروڤى بن . كو ئه‌ڤه دگه‌له‌ك وه‌لاتاندا ناهێنه دیتن كو ئه‌ڤه بو ماوێ چه‌ند سه‌ده‌یه‌كانه د ده‌ه‌وله‌تێن خوه‌دا دژین . جهێ ئاماژێ یه كو هه‌رێما كوردستانێ بو ماوێ نێزیكى 20 سالانه ب هه‌رێمه‌كا ئارام ژ لایێ نه‌ته‌وێن ئیكگرتى و مافێن مروڤى ڤه د چوارچوڤێ عیراقێ دا هاتیه قه‌له‌مدان ، و بویه جهێ ئارامیا هه‌مى وان وه‌لاتێن د عیراقێدا كاردكه‌ن بویه جهێ ئارامیا هه‌مى وان كه‌سێن ل به رژێمێن دكتاتورێن عیراقێ دره‌ڤن . و هه‌رێما كوردستانێ بویه پێگه‌هه‌كێ گرنگێ ئابورى ل رووژهه‌لاتا ناڤین دا ب تایبه‌ت بشتى په‌یره‌وكرنا سیاسه‌تا نه‌فت و گازێ ژ لایێ حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ڤه بالكێشكرنا وه‌لاتێ توركیا بو هه‌ماهه‌نگی كرنا هه‌رێمێ د بوارێ گه‌شه‌سه‌ندنا ئابوریدا ، و هه‌ر وه‌سا فروتنا نه‌فتا هه‌رێمێ بو وه‌لاتێن زولهێزێن جیهانى كوردستان ده‌ربازى قوناغه‌كا نویى بر و به‌ره‌ڤ پێنگاڤێن ب له‌ز بر ژبو سهرخوهبونێ .
ئه‌ڤه هه‌مى به‌لگه‌یێن یاساینه كو جیهان په‌یره‌و دكه‌ت بو مافێ چاره‌خونڤیسیێ و ل دویڤ هه‌مى به‌لگه و رێساو یاساێن ڤى مافى كوردستان یا ئاماده‌یه بو په‌یره‌وكرنا ماڤێ چاره‌خونڤیسیێ . چونگه هه‌لگرا زمانه‌كێ گشتگره ، كه‌لتوره‌كێ هاوبه‌شه ، زمانه‌كێ هاوبه‌شه ، روشه‌نبیریه‌ت فولوكلوره‌كێ هاوبه‌شه ،خودان سنوره‌كێ دیاركریه ل سه‌ر ئاخه‌كا چوگرافیا وێ جێواز ژ ده‌وروبه‌ر، پێگه‌هێ ئابورى و چڤاكى و سیاسى ، سه‌ربازى ، گرنگ یێ هه‌یى . و خودان ئه‌زمونه‌كا دیر و درێژا خو برێڤه‌برنێ یه . و پشته‌ڤانێن خوه یێن نیڤ ده‌وله‌تى یێن هه‌ین . و خه‌لكێ كوردستانێ ئاره‌زومه‌ندێن سهرخوهبونێ نه . وهیچ ئه‌گه‌ره‌كێ رێگریێ د هه‌مبه‌رى مافێ چاره‌خونڤیسیێ دا نینن . و ئه‌گه‌ر ئه‌ف مافه نه هێته په‌سه‌ند كرن ژلایێ هه‌ر كه‌سه‌كى ڤه‌بیت یان ژى هه‌ر لایه‌نه‌كێ هه‌ولابده‌ت بو گیروكرنا ڤى مافى ، ئه‌و هیچ ژ مه‌بده‌ئێ گه‌لێ كورد كێم ناكه‌ت ژبو مافێ چاره‌خونڤیسێ بتنێ دێ ژ سه‌نگ و وه‌فادریا خوه كێم كه‌ت هه‌مبه‌رى ڤى گه‌لى